Nurty terapeutyczne. Trzecia fala terapii poznawczo-behawioralnej, czyli współczesne odmiany terapii CBT.
Współczesna terapia poznawczo-behawioralna ma wiele odmian, dlatego warto uściślić, że w tym artykule mowa jest o odmianach, które powstały podczas trzeciej fali rozwoju psychoterapii poznawczo-behawioralnej.
Trzecia fala jest rezultatem rozwoju i ewolucji tradycyjnej psychoterapii poznawczo-behawioralnej i zawiera w sobie dodatkowe elementy, takie jak: uważność, wartości, skupienie na procesach poznawczych, emocjach i duchowości oraz podkreślenie znaczenia relacji terapeutycznej.
Terapie trzeciej fali to:
- Terapia poznawcza oparta na uważności (MBCT)
Terapia poznawcza oparta na uważności (MBCT) opiera się na programie MBSR (Redukcji Stresu Opartej na Uważności), którego podstawą są systematyczne ćwiczenia uważności i techniki medytacyjne.
Nauka uważności ma na celu uwolnienie od skłonności do nadmiernego pogrążania się w myślach, zamartwiania czy analizowania różnych scenariuszy wydarzeń. Terapia poznawcza oparta na uważności zawiera psychoedukację na temat depresji oraz ćwiczenia zaczerpnięte z terapii poznawczej, które pokazują związek między myśleniem a zachowaniem oraz uczą, w jaki sposób pacjent może regulować swój nastrój.
W przeciwieństwie do tradycyjnej terapii poznawczo-behawioralnej w podejściu opartym na uważności nie próbuje się modyfikować treści negatywnych myśli. Zachęca się pacjenta raczej do zmiany swojego podejścia do tych myśli, doświadczanych emocji czy doznań ze strony ciała, tak aby przyjąć wobec nich akceptującą postawę. Pacjent uczy się traktować nieprzyjemne myśli jako ulotne zdarzenia w umyśle lub ciele i dokonuje wyboru, czy chce się w nie angażować.
Program MBCT jest skuteczny przede wszystkim w leczeniu depresji, depresji nawracającej czy depresji lekoopornej. Istnieją badania wskazujące na skuteczność tej formy terapii w leczeniu zaburzeń lękowych, zaburzeń odżywiania, uzależnień, zespołu jelita drażliwego, bólu przewlekłego czy u pacjentów, którzy zachorowali na nowotwór.
- Terapia akceptacji i zaangażowania (ACT)
Terapia akceptacji i zaangażowania (ACT) jest ukierunkowana na odkrywanie i uczenie się, jak żyć w sposób zgodny z osobistymi wartościami przy jednoczesnym rozwijaniu elastyczności psychologicznej i uważności.
Terapia akceptacji i zaangażowania skupia się na nauce akceptacji oraz dystansowania się od swoich myśli i emocji (pozwalając im przychodzić i odchodzić). Pacjent w toku terapii uczy się skupienia na ,,tu i teraz” oraz rozpoznaje, jakie wartości w życiu są dla niego szczególnie ważne. Opiera swoje działania na wartościach, które wybrał, i dąży do ich realizacji, nawet jeśli to dla niego trudne i niewygodne.
W terapii ACT główny nacisk kładzie się na rozwój elastyczności psychologicznej poprzez 6 głównych procesów:
- naukę bycia w teraźniejszości,
- umiejętność monitorowania i dystansowania się od swoich myśli,
- akceptację nieprzyjemnych uczuć,
- obserwujący umysł,
- odkrycie wartości,
- podejmowanie działań w kierunku tych wartości.
Uważność można opisać jako doświadczenie bycia w chwili obecnej zamiast pogrążania się w myślach. Akceptacja opiera się na pozwoleniu na różne doświadczenia zewnętrzne i wewnętrzne, bez podejmowania walki z nimi lub unikania ich. ACT jest skutecznym narzędziem do pracy w szerokim zakresie problemów psychicznych, od depresji przez różnorodne problemy lękowe, zaburzenia odżywiania, uzależnienia, osobowość borderline (jako dodatek do terapii dialektyczno-behawioralnej), aż po schizofrenię.
- Terapia schematów
Terapia schematów została stworzona, aby móc leczyć zaburzenia osobowości oraz inne chroniczne problemy, których nie dało się wyleczyć tradycyjną terapią poznawczo-behawioralną. To innowacyjne podejście integruje elementy terapii poznawczo–behawioralnej, terapii Gestalt, terapii psychodynamicznej, teorii przywiązania Bowlby’ego i psychologii rozwojowej.
Terapia schematów skupia się na tzw. wczesnych nieadaptacyjnych schematach. Schematy dotyczą osoby oraz jej relacji z innymi, kształtują się w dzieciństwie i mają wpływ na całe życie pacjenta, przyczyniając się do różnego rodzaju problematycznych zachowań. Prowadzą też do trudności w relacjach i uniemożliwiają prowadzenie satysfakcjonującego życia.
Schemat, choć jest bolesny, jest w pewnym sensie wygodny i dobrze znany, dlatego trudno go zmienić. W myśl tego podejścia schematy rozwijają się na skutek niezaspokojonych potrzeb z dzieciństwa, przez co mogą być podłożem zaburzeń osobowości oraz przewlekłych zaburzeń psychicznych. W odróżnieniu od tradycyjnych terapii poznawczo-behawioralnych, terapia schematów jest bardziej holistyczna i zajmuje się nie tylko objawami, ale również przyczynami problemów.
Terapia schematów jest szczególnie skuteczna w przypadku zaburzeń, które są uporczywie odporne na inne formy leczenia. Wykorzystuje się ją w terapii zaburzeń osobowości (osobowość borderline, narcystyczna, zależna, obsesyjno-kompulsyjna i unikająca, antyspołeczna), zaburzeń odżywiania, chronicznej depresji, niskiej samooceny, problemów wywodzących się z okresu dzieciństwa, np. dzieci z rodzin dysfunkcyjnych i leczeniu innych nawracających zaburzeń i problemów (np. toksycznych relacji, unikania bliskości, konfliktów w relacjach). Terapię schematów stosuje się również w zapobieganiu nawrotom nadużywania substancji psychoaktywnych.
- Terapia dialektyczno-behawioralna (DBT)
Terapia dialektyczno-behawioralna (DBT) to skuteczna forma terapii dla osób z tendencją do prób samobójczych lub samouszkodzeń. Sprawdza się w leczeniu pacjentów z osobowością borderline, depresją, dystymią oraz uzależnieniami. Pomaga też cierpiącym na zaburzenia odżywiania.
Terapia DBT łączy w sobie wszystkie elementy terapii poznawczo-behawioralnej, natomiast różni się od niej silniejszą relacją terapeutyczną. Pomiędzy sesjami pacjent pozostaje w ścisłym kontakcie ze specjalistą, m.in. regularnie do niego dzwoni. Ta więź zapobiega przerywaniu terapii oraz ułatwia trzymanie się nowych reguł postępowania. Stanowi znaczące wsparcie w sytuacjach kryzysowych.
Pacjent doświadcza zarówno dużego zrozumienia i akceptacji ze strony terapeuty, jak i pomocy w dokonaniu zmiany i wyeliminowaniu niezdrowych zachowań. Uczy się akceptacji siebie, takim, jakim jest, jednocześnie dążąc do zmiany niewłaściwych zachowań.
- Terapia skoncentrowana na współczuciu (CFT)
Terapię opartą na współczuciu stworzył Paul Gilbert – w ramach swojej pracy terapeutycznej nad samokrytycyzmem i wstydem w oparciu o terapię poznawczo-behawioralną oraz inne nurty.
Choć u źródeł CFT leży praca ze wstydem i samokrytycyzmem, to metoda ta okazała się także skuteczna w przypadku wielu innych trudności – takich jak zaburzenia lękowe, depresja i złość.
CFT zachęca pacjenta do przyjęcia współczującej postawy wobec siebie oraz wobec innych. Główną techniką terapeutyczną jest trening umysłu, który uczy umiejętności i cech współczucia. Współczujący trening umysłu pomaga zmieniać problematyczne wzorce myśli i emocji związane z doświadczeniem lęku, złości, wstydu i samokrytyki. W ramach terapii pacjent uczy się większej akceptacji siebie i swoich emocji. Poznaje nowe sposoby reagowania na sytuacje trudne i tym samym bierze odpowiedzialność za to, co jest w stanie zmienić i kontrolować, jednocześnie puszczając wolno to, na co nie ma wpływu. Pacjent trenuje jak być życzliwym dla samego siebie, co przekłada się na zmianę w podejściu do swoich myśli, uczuć, a w końcu do siebie samego i innych. Zaczyna patrzeć na siebie jak na osobę, która doświadcza różnego rodzaju uczuć i okoliczności oraz daje sobie wsparcie, jakie chciałby otrzymać od najlepszego przyjaciela.
- Terapia ukierunkowana na procesy
Terapia ukierunkowana na procesy nie jest nowym podejściem psychoterapeutycznym. Jest to raczej nowe podejście do myślenia o psychoterapii, odchodzące od diagnoz, a skupiające się na psychoterapii opartej na dowodach naukowych. W terapii ukierunkowanej na procesy, terapeuci są zachęcani do refleksyjnego korzystania z różnych technik terapeutycznych – dobierając stosowane interwencje i planując terapię indywidualnie dla każdego pacjenta. Podejście to łączy korzyści płynące z różnych modeli w ramach terapii poznawczo-behawioralnej, w tym nurtów tak zwanej trzeciej fali. Zawiera różnorodne interwencje terapeutyczne: behawioralne, poznawcze, doświadczeniowe oraz oparte na akceptacji i uważności.
